Haaien die zich gevaarlijk en onvoorspelbaar gedragen? Overbevissing en afvalverwerking zijn slechts een deel van de verklaring, zegt onderwaterfotograaf en haaienbeschermer EKREM PARMAKSIZ – hij gelooft dat er nog twee fundamentelere en zorgwekkendere verklaringen zijn
Na de recente haaienaanval doodde een jonge Russische zwemmer Vladimir Popov in de Egyptische badplaats Hurghada lag de vraag weer op tafel: wat is er aan de hand in de Rode Zee?
Twee van de vijf sterfgevallen door haaien die in 2022 wereldwijd zijn geregistreerd, vonden ook in deze wateren plaats – beiden in Hurghada, niet uitgelokt en dicht bij elkaar in de tijd. En nu zijn we hier met weer een niet-uitgelokte moord.
Zoals duikers heel goed weten, zijn ‘aanvallen’ van haaien overal ter wereld zeldzaam. Volgens het International Shark Attack File waren er vorig jaar 57 gevallen, waarvan de overgrote meerderheid niet-fataal was. Meestal aarzelen we om het aanvallen te noemen, maar beschouwen we ze liever als gevallen van identiteitsverwisseling of onderzoeksbeten.
Maar deze dodelijke gebeurtenissen in de Rode Zee in de afgelopen twaalf maanden waren verontrustend, en als we het breder trekken: er zijn daar de afgelopen tien jaar negen dodelijke slachtoffers gevallen. Wordt het blauwe water van de Rode Zee om een bepaalde reden rood?
Thermoregulatie
Volgens de lokale milieuorganisatie HEPCA zijn de omstandigheden die aanleiding geven tot haaien die mensen bijten dat wel veroorzaakt door menselijke activiteiten zoals overbevissing, foutieve afvalverwerking en het dumpen van kadavers van dieren, zoals gerapporteerd Divernet na het voorval.
Zeker, dergelijke maritieme misstanden eisen hun tol van de zee, maar ze zijn verre van een nieuw fenomeen en doen zich al tientallen jaren voor. Kan alle verantwoordelijkheid bij hen worden gelegd?
Misschien zou men kunnen stellen dat deze misstanden eenvoudigweg de basis hebben gelegd voor wat er nu gebeurt. Deskundigen zullen er bijvoorbeeld op aandringen dat kadavers van dieren en ander voedselafval dat door schepen wordt gedumpt, de natuurlijke voedingspatronen van haaien verstoren en aanzienlijke gedragsveranderingen veroorzaken.
Toch is uit onderzoek op de Bahama’s geen toename gebleken van niet-uitgelokte aanvallen van haaien, ondanks het toenemende aantal duiken met aas daar destijds. Ik respecteer de uitspraken van HEPCA en de standpunten van andere deskundigen, maar ik geloof dat er nog twee andere belangrijke en samenhangende factoren zijn waarmee rekening moet worden gehouden.
De eerste is de ‘gedragsmatige thermoregulatie’-hypothese. In een artikel in Duiker magazine in 2019 suggereerde ik dat de stijging van de watertemperatuur in de Rode Zee in de afgelopen twintig jaar gedragsveranderingen veroorzaakte bij haaien die zich moeilijk konden aanpassen.
Pelagische ectothermen zoals haaien moeten de interne temperatuur binnen een gunstig bereik houden om hun prestaties te maximaliseren. Studies hebben aangetoond dat temperatuur een belangrijke motor is voor beweging en ruimtegebruik voor sommige haaiensoorten. Het beïnvloedt fysiologische en biologische processen zoals groeisnelheid, migratie, voeding, metabolisme, embryonale ontwikkeling en spijsvertering.
De watertemperatuur is misschien wel de meest invloedrijke fysieke drijfveer voor de bewegingen van haaien. Als deze dieren gedurende langere tijd de situatie niet onder controle kunnen houden, moet dit gevolgen voor hen hebben. Het zou hun gedrag minder voorspelbaar, gewelddadiger, explosiever en grilliger kunnen maken.
Het aantal haaien stijgt
De tweede factor is dat, hoewel de wereldpopulatie van haaien de afgelopen vijftig jaar met meer dan 70% is gedaald, het aantal haaien dat de Rode Zee bezet verrassend genoeg toeneemt. Haaien migreren vanuit de Indische Oceaan, gedreven door klimaatverandering en ook door menselijke activiteiten.
Klimaatverandering betekent stijgende watertemperaturen. Naarmate de zeeën gematigder en tropischer worden, blijven wezens zoals haaien liever langer in deze wateren, maar worden ze agressiever als ze er niet in slagen hun gebruikelijke voedsel te vinden.
Ik heb de afgelopen veertien jaar uitgebreid naar haaien in de Rode Zee gedoken, geobserveerd en onderzoek gedaan, en ik vind het belangrijk om deze factoren toe te voegen aan HEPCA’s lijst en geef daar het nodige gewicht aan.
Het lijdt geen twijfel dat er meer wetenschappelijke gegevens nodig zijn als we willen kunnen voorspellen hoe haaien in toenemende mate getroffen kunnen worden door klimaatverandering en andere menselijke aanpassingen aan watertemperatuurpatronen.
De tijgerhaai die Popov doodde, was een grote volwassen tijgerhaai die waarschijnlijk vanuit de Indische Oceaan was gemigreerd. Meer dan ooit migreren verschillende soorten haaien van daaruit, en de beweging verschuift steeds meer van normale seizoensmigratie naar meer permanente verplaatsingen.
Toen ik zes maanden geleden een indrukwekkende ontmoeting had met een stierhaai bij Daedalus Reef, vroeg ik me al af of de Rode Zee binnenkort een nieuwe permanente habitat voor dergelijke haaien zou bieden. Is het een wonder dat contact met mensen steeds waarschijnlijker zal worden – en dat er momenten kunnen zijn waarop dat contact lelijk wordt?
HEPCA werd benaderd voor commentaar.
Instagram @ekremparm
Ook op Divernet: ‘Abnormaal’ haaiengedrag sluit locaties in de Rode Zee, Haai bijt duiker bij Elphinstone, Betekent minder haaienbeten minder haaien?, De grote haaientrifecta van de Bahama's
Tijdens vrijwel elk leven aan boord dat ik in de Rode Zee heb meegemaakt, was ik er getuige van dat de exploitanten van de boten voedsel in het water gooiden om haaien aan te trekken. Tegelijkertijd werd er weinig geprobeerd om zwemmers ervan te weerhouden het water in te gaan.
Ik ben er zeker van dat de Rode Zee in dit opzicht niet uniek is.
Tijgers zijn hinderlaagjagers. Wat niet duidelijk is, is hoe Popov zich in het water gedroeg.