Het mysterie van de verdwijnende Nederlander... opgelost
Afgelopen oktober publiceerde DIVER het verhaal van een mysterieus 18e-eeuws scheepswrak gevonden voor de kust van Sierra Leone in West-Afrika. Een internationaal team van duikers heeft wekenlang ter plaatse geprobeerd de identiteit van het wrak vast te stellen, maar zonder succes.
LEIGH BISHOP, die bij het team was en het verhaal schreef, is terug om uit te leggen hoe DIVER een cruciale rol speelde bij het identificeren van het schip.
HARD GRAVEN IN HET ZAND op 10 meter diepte had ons team van projectduikers van het “Vanishing Dutchman” genoeg aanwijzingen gevonden om te suggereren dat het wrak dat we bij de Bananeneilanden in Sierra Leone hadden ontdekt, dat van een Nederlands-Oost-Indiëvaarder was – misschien van rond 1730.
Maar wat was het en waar kwam het vandaan? Hoe was het aan zijn lot gekomen op het rif? Dit was een slavenhandelsgebied geweest en het moest zeker een slavenschip zijn geweest, maar er waren geen boeien ontdekt. Zou het een handelaar kunnen zijn?
Het leek waarschijnlijk dat het wrak een verloren VOC-schip (Verenigde Oost-Indische Compagnie) was. We hebben armaturen opgemerkt die veel voorkomen bij andere VOC-wrakken die voor de kust van Engeland, Schotland en Australië zijn ontdekt.
Door experts geanalyseerde houtmonsters wezen erop dat het schip ooit bij een brand betrokken was geweest. Keramiekexperts identificeerden het ontdekte porselein als dat van de Kang Shi-dynastie, daterend uit 1725 -1750.
Normaal gesproken zou een archeologisch project van deze aard veel terugduiken met zich meebrengen voor uitgebreid onderzoek van de locatie, maar helaas brak kort nadat we Afrika verlieten het dodelijke Ebola-virus uit en was Sierra Leone zeer alert.
De belangrijkste dragers van het virus zijn vleermuizen, en op de Bananeneilanden leven miljoenen fruitvleermuizen die 's nachts naar het vasteland vliegen en zich daar voeden. Niet-essentiële reizen naar het land waren geen optie meer.
Ons veldwerk had echter een basis opgeleverd waarop serieus speurwerk kon worden voortgebouwd. We begonnen onderzoek te doen naar alle bekende Nederlands-Aziatische schepen uit de 17e en 18e eeuw die verloren gingen op terugreizen tussen de Kaap en Nederland, vooral tussen 1700 en 1779.
De lijst werd teruggebracht tot zeven kandidaten, waarvan er twee eruit sprongen: het 's Graveland en de Abbekerk. In augustus 2014 waren we er vrij zeker van dat een van deze schepen ons scheepswrak was.
Voor de Poolse expeditieleider Peter Wytykowski en mijzelf leek dit het einde van het traject, en we waren voor 99% tevreden.
Het feit dat Sierra Leone niet vaak opduikt op de duikradar stimuleerde DIVER-redacteur Steve Weinman om het verhaal te publiceren, en Mystery of the Vanishing Dutchman verscheen in de magazine afgelopen oktober.
WAT ER DAARNA GEBEURDE zou een achtbaanrit teweegbrengen in wat voor mij nog steeds de onbekende wereld van historisch scheepswrakkenonderzoek was.
Een enthousiaste Nederlandse duiker, Fred Groen genaamd, las het artikel en liet het aan zijn vriend Arthur Scheijde zien, die naar DIVER schreef om te zeggen dat hij informatie had dat 's Graveland een partij goud had vervoerd. Zou Leigh Bishop geïnteresseerd zijn om meer te horen?
Eh, ja dat zou hij doen. Scheijde en ik begonnen een serieuze correspondentie, en het werd al snel duidelijk dat deze onderzoeker een serieuze mate van kennis van het onderwerp had.
Zijn informatie, afkomstig van het Nationaal Archief in Den Haag, suggereerde dat de 's Graveland een van de vijf schepen was die tijdens hun laatste reizen samen meer dan 13 ton goud vervoerden.
Nadat we echter bewijs hadden gevonden dat het schip in de Golf van Biskaje was gezonken, keerden we weer naar de Abbekerk.
We ontdekten dat er twee VOC-schepen met die naam waren, één blijkbaar verloren gegaan in 1742 tussen het Engelse Kanaal en Vlaanderen, en een ander gebouwd na dat jaar.
Terugkomend op onze oorspronkelijke lijst van verloren schepen stelde Scheijde voor om naar het Diemermeer te kijken, dat in 1747 ergens voor de kust van Guinee verging.
We hadden dit VOC-schip eerder uitgesloten omdat ‘ons wrak’ voor de kust van Sierra Leone verloren was gegaan, maar Scheijde wees erop dat Guinee in de 18e eeuw de naam was die voor een veel groter deel van West-Afrika werd gebruikt dan nu het geval is.
Uit ons veldwerk hadden we geconcludeerd dat de scheepskanonnen voor de Amsterdamse kamer van de VOC waren vervaardigd en dat de Diemermeer uit Amsterdam kwam.
Op dat moment ontdekten we, verborgen in een document, het volgende: “Het Nederlandse schip Diemermeer, dat terugkeerde uit Ceylon [nu Sri Lanka] zonder een bezoek aan de Kaap, kwam in 1747 tot rust voor de kust van Guinee, waarbij op negen na alle bemanningsleden verloren gingen. Haar hennepkabel scheidde zich uiteindelijk en ze rende naar de kust, waar ze werd geplunderd en verbrand door dorpelingen. Er waren slechts twee overlevenden.”
We hadden een anker heel dicht bij de kust gevonden en we wisten dat er op een gegeven moment een hevige brand aan boord was geweest. Diemermeer werd een sterke kandidaat voor ons mysterieuze scheepswrak.
TOEN VOND SCHEIJDE een krantenbericht uit juli 1748 waarin niet alleen uitgebreider over de brand werd gesproken, maar ook de bananeneilanden werden genoemd!
Het werd tijd om uit te zoeken wie de twee overlevenden waren geweest en wat daar 268 jaar geleden precies was gebeurd.
Onderzoek van de Nationale Koninklijke Bibliotheek in Den Haag en andere bronnen uit 1748 hebben onze vragen omgezet in antwoorden.
De 41 meter, 850 ton Diemermeer werd in 1736 gebouwd voor de VOC en handelde van 1737 tot 1747 tussen de Nederlandse koloniale gebieden en haar thuisland.
Het was een zwaar bewapend schip en werd bemand door 180 tot 275 bemanningsleden, afhankelijk van de zeilrichting. Ze verging voor “de kust van Guinee”, waarvan een deel nu Sierra Leone is.
Vervolgens kwam er meer informatie naar boven. Een schip genaamd Unicorn, aangevoerd door Klaes Pietersz, was in juni 1748 teruggekeerd van de kust van Guinee met nieuws over het lot van het schip Diemermeer, onder leiding van Christoffel Boort, in augustus vorig jaar.
Het leek erop dat ze zeven maanden vanuit Sri Lanka had gereisd en dat de hele bemanning, behalve de kapitein en negen navigators, dood was. De tien mannen, allemaal ziek, waren voor de bananeneilanden geland en gingen dicht bij de kust voor anker.
Drie dagen lang werden er reddingsschoten afgevuurd (vermoedelijk vanuit een ongeladen kanon). Omdat er niemand kwam, sneden de mannen het ankertouw door en verlieten het schip om richting land te drijven. Acht zouden naar verluidt de jungle in zijn gegaan om hulp te zoeken.
Op een gegeven moment verschenen er volgens het rapport “enkele honderden negers” uit de jungle, renden naar het schip, plunderden alles wat ze konden meenemen en staken het vervolgens in brand.
We kwamen er ook achter dat een ander schip, aangevoerd door een man genaamd Jonas Rust, twee mannen uit de zee had gered Diemermeer. Deze twee, van wie we aannemen dat ze aan boord waren gebleven om het schip te bewaken, waren zich niet bewust van het lot van de anderen. We konden alleen maar aannemen dat ze het niet hadden overleefd.
We ontdekten dat kapitein Rust een slavenhandelaar was en dat zijn schip de Gezegend suikerriet, maar verder is er weinig over hem bekend. Duidelijk was dat hij op eerste kerstdag 1747 Kapitein Pietersz van de Eenhoorn had ontmoet en hem het verhaal had verteld.
Rust, die het gebied een aantal maanden had bevaren, zou toen zijn vertrokken om zijn slaven aan Amerika af te leveren en de twee geredde mannen als bemanning hebben meegenomen.
Belangrijk voor ons in het nieuwsbericht uit 1748 was het gebruik van het oud-Hollandse woord voor bananen, Banannis, dat samenviel met de locatie van ons wrak. Omdat het Diemermeer vanuit het zuiden was binnengevaren, zou de zuidwestelijke punt, waar we het wrak hadden gevonden, haar meest waarschijnlijke landingsplaats zijn geweest.
Peter Wytykowski had nog steeds lichte twijfels, omdat het porselein dat we hadden gevonden geïdentificeerd was als Batavia-stijl van de Kang Shi-dynastie, wat zou betekenen dat het uit Indonesië kwam en niet uit Ceylon.
Als we konden bewijzen dat de Diemermeer in Batavia (tegenwoordig Jakarta) was geweest, wisten we zeker dat dit ons schip was.
Dus gingen we naar een document van 30 pagina's uit het Nationaal Archief van Sri Lanka gedateerd 1 mei 1746, geschreven vlak voor de laatste reis van het schip. Er stonden zendingen medicijnen in die door verschillende schepen naar Batavia waren gestuurd, en we lazen dat Diemermeer twee kisten met medicijnen van Ceylon naar Batavia had vervoerd.
Ons schip was dus op zijn laatste reis in Batavia geweest en had, zoals we weten, een hoeveelheid porselein in haar ruimen geladen.
Het enige wat we nu moesten doen was een beeld schetsen van hoe ons schip eruit zag, haar laatste noodlottige reis samenstellen en de champagne openbreken!
Met de hulp van Ton van Velzen van het Nationaal Archief, een gepensioneerde heer die leiding gaf aan het project om de VOC-archieven te digitaliseren en een database op te zetten van degenen die op alle VOC-schepen dienden, slaagde Scheijde erin een lijst samen te stellen van iedereen aan boord van de Diemermeer. voor die laatste reis.
Opmerkelijk genoeg vertelde de database ons zelfs wie deze mensen waren en wat hun rol was aan boord van het schip.
Er bleven echter vragen bestaan, zoals wat er was gebeurd met de mannen die aan land gingen, en met de kapitein. Terwijl we diep in de geschiedenis van de slavenhandel verdiepten, kwamen we Journal of a Slave-Dealer tegen, geschreven door Nicholas Owen in 1746 en verkocht bij Christies voor £ 14,000.
Owen was aan boord van een Engels slavenschip gevaren dat in 1750 voor anker lag bij de Bananeneilanden. Toen ze aan land gingen, waren de handelaars door de inboorlingen gevangengenomen en uitgekleed en geketend terwijl hun schip werd geplunderd.
Hen werd verteld dat dit een wraakactie was voor wat een Nederlandse kapitein de afgelopen tijd had gedaan. Het lijkt erop dat de Diemermeerbemanning ergens op het eiland een fort had gebouwd om zichzelf te beschermen, en dat kapitein Boort drie inheemse kinderen had ontvoerd.
Een tweede bron die we ontdekten, bevestigde dit en noemde zijn gevangenen mishandeld, hoewel we nog niet weten waarom. Maar we weten wel dat Owen en zijn mannen na enkele dagen werden vrijgelaten en dat hun leven werd gespaard omdat ze geen Nederlanders waren.
WAT ER DAARNA GEBEURDE was opmerkelijk. In de National Library of Australia ontdekten we de originele scheepsnavigatiekaart, gemaakt door Isaak de Graaff in 1735.
De Diemermeer nam het in 1745 aan boord, en uit de koers en de opmerkingen van de navigator of de kapitein weten we precies waar het schip de afgelopen twee jaar doorvaren is. Misschien hebben we zelfs het handschrift van de kapitein gezien.
VOC-manuscriptkaarten zijn zeer zeldzaam. Ze waren met de hand getekend en werden meestal vernietigd als er nieuwe kaarten werden gemaakt. Er zijn er slechts een tiental bekend, en die met een scheepsroute erop zijn nog zeldzamer.
Eén die de laatste route vervoerde van het schip dat onderzoekers onderzoeken, werd ons beschreven als “uitzonderlijk en van onschatbare waarde”.
Een deskundige van de bibliotheek onderzocht de data en informatie en bevestigde dat dit de laatste heen- en terugreis van het Diemermeer was, een reis die begon in juli 1744 en eindigde in augustus 1747.
Digital Een verbetering van de vervaagde delen van de kaart toont de uitgaande doorgang rond Kaap de Goede Hoop naar de Indische Oceaan, langs de zuidwestelijke Indische heuvelrug en recht tegenover het Amsterdamse Eiland.
Van daaruit voer het schip noordwaarts naar Ceylon en vervolgens westwaarts naar Java – nog een bewijs dat het schip naar Indonesië ging. We weten dat ze ongeveer achttien maanden in Ceylon verbleef en in die tijd heen en weer voer naar Indonesië, waarbij ze niet alleen medicijnen maar ook soldaten vervoerde.
De Diemermeer vertrok in januari 1747 vanuit Ceylon naar huis. De route naar huis is anders gemarkeerd, met kleine cirkels met stippen erin, en we weten dat ze via Java naar de Cocoseilanden voer en terug over de Indische Oceaan naar Zuid-Afrika.
Ze maakte slechts een paar tussenstops en hield waarschijnlijk uit veiligheidsoverwegingen de meest gebruikte route aan. Ze landde niet bij Kaapstad maar bij Kaap Agulhas. Aan de linkeronderrand van de kaart bevindt zich een laatste cirkel, iets voorbij de Kaap.
WIJ MOETEN AANNEMEN dat de kaart in Kaap Agulhas werd achtergelaten en een nieuwe aan boord werd genomen, misschien omdat de oude bedoeld was voor gebruik door een ander VOC-schip dat dezelfde passage maakte.
Vermoedelijk is het nooit hergebruikt en zo in archieven op het zuidelijk halfrond beland.
Misschien is er ergens nog een kaart met de route helemaal tot aan ons wrak. Als zo'n document ooit zou worden ontdekt, zouden de ontbrekende fragmenten van die laatste reis op hun plaats kunnen vallen en zouden we weten waarom op tien na alle bemanningsleden waren omgekomen, maar het is waarschijnlijk óf in het vuur verbrand óf met het schip ten onder gegaan.
Wij hebben veel te danken aan onze Nederlandse vriend Arthur Scheijde. En om dit detectiveverhaal af te ronden moet ik hieraan toevoegen dat we ook de huwelijksakte van kapitein Christoffel Boort hebben gevonden met een Nederlandse vrouw die in Amsterdam woonde, en het blijkt dat hij een Pool was die naar Nederland was gekomen op zoek naar werk.
Het Vanishing Dutchman-project werd door Polen geleid, maar ik kan me niet voorstellen dat onze expeditieleider Peter Wytykowski ooit had kunnen geloven dat het zo zou aflopen!
