De eerste rebreather kreeg 119 jaar geleden de ruwst denkbare doop – diep in de werking van de Severn-tunnel. De uitvinder zei dat hij daar nooit meer terug zou gaan, zelfs niet voor £ 10,000. Maar er was één man die dat wel deed, zoals grotduiker Martyn Farr uitlegt.
Ongeveer tien minuten verwijderd van Newport stort de trein naar Londen plotseling in duisternis. Het gekletter wordt intenser, de minuten tikken voorbij. De ramen dienen nu als spiegels en beschermen de reiziger tegen de koude omgeving op enkele centimeters afstand.
De trein lijkt langzamer te zijn gegaan, maar er blijft een gevoel van snelheid bestaan. Weinig reizigers realiseren zich dat ze zich zo'n 45 meter onder de zeespiegel bevinden langs een tunnel van 4.5 mijl, tot aan de Engelse kant van de monding van de Severn.
Na ongeveer zes minuten wordt de oppervlaktewereld herwonnen en registreren de passagiers de plaats louter als herkenningspunt: de Severn-tunnel. Ze hebben verder geen aandacht meer voor de ondergrondse wereld waarvan ze een glimp hebben opgevangen.
Halverwege de jaren tachtig van de negentiende eeuw, toen de Great Western-spoorlijn tussen Londen en Zuid-Wales tot stand werd gebracht, werd de bouw van de Severn-tunnel geprezen als een technisch hoogstandje, de langste onderzeese tunnel ter wereld.
Maar zonder de inspanningen van duikers had het jaren kunnen duren en zou het bouwbedrijf waarschijnlijk failliet zijn gegaan.
Het concept van deze verbinding tussen Zuid-Wales, Bristol en Londen ontstond niet alleen om passagiersvervoer mogelijk te maken, maar ook om de groeiende kolenhandel te bevorderen.
De vindplaats lag bij een vernauwing van de Severn, waar de monding 2.25 kilometer breed was. De tunnel zou meer dan 10 meter onder het diepste punt van de rivier passeren.
De bouw begon in maart 1873. Zes jaar later waren langs de lijn van de tunnel vijf schachten tot zinken gebracht en teams van mijnwerkers die vanuit deze tunnel werkten, hadden ongeveer drie kilometer kleine trajecten gereden.
Omdat men onder zeeniveau werkte, werd verwacht dat er een behoorlijke hoeveelheid water uit de rotsen zou sijpelen en weggepompt moest worden.
Er werden pompen in de schachten geïnstalleerd die gelijke tred hielden met de vereisten tot 18 oktober, toen de mijnwerkers een grote kloof aan de Welshe kant van de rivier onderschepten die een vloedgolf van vers, helder water afvoerde.
De Grote Lente bleek onmogelijk te beheersen. Binnen 24 uur was het water 45 meter gestegen. Alle ondergrondse werkzaamheden in de buurt verdronken. Verbazingwekkend genoeg gingen er geen levens verloren.
Er werden twee enorme stoppen of schilden geconstrueerd om de bron van de stroming af te sluiten, een om de richting te blokkeren die van de basis van de schacht naar de waterbron leidde en een tweede om de tegenoverliggende tunnel te blokkeren.
Deze gebogen constructies van 4 bij 3 meter, die ongeveer 3 ton per stuk wegen, zouden door 40 meter water naar beneden worden gelaten en door duikers op hun plaats worden geleid, geschoord door zware balken ertussen.
Zuigeffect
De Siebe Gorman-duikers, die standaarduitrusting gebruikten, werden niet alleen beperkt door het gewicht van de uitrusting en hun lange, zware luchtslangen, maar moesten ook in het donker werken te midden van een aangrijpende hindernisbaan van portalen, platforms en verlaten tunnelwerktuigen.
De waterdruk op diepte was zo groot dat weinigen deze konden verdragen, en aanzienlijke fysieke inspanning bleek onmogelijk.
De aannemer concludeerde dat de druk verlaagd moest worden. Drie enorme pompen werden geactiveerd en het neerlaten van de schilden begon.
Op 9 februari trok de aanzuiging van één pomp de leidende duiker, een machtige man genaamd Alexander Lambert, zo snel tegen de inlaatpijp dat er drie sterke mannen aan een touw nodig waren om hem los te trekken!
Een week later moesten de pompen worden uitgeschakeld, de hele plaats liep opnieuw onder water en Lambert maakte een duik van twee uur op 40 meter om een rubberen afdichting recht te trekken.
Er werden in de daaropvolgende maanden een aantal even aangrijpende duiken gemaakt, maar het volume en de druk van het water waren zo groot dat de duikers de situatie eenvoudigweg niet onder controle konden krijgen.
Niets aan!
In oktober 1880, een jaar na de grote overstroming, deed zich een manier voor om de werking van de waterstroom te isoleren.
Terwijl hij werkte onder een diepte van ongeveer 10 meter water, in koud water en op de tast, liep een duiker een koers op waar water doorheen stroomde tot 300 meter vanaf de bodem van de schacht.
Hij stapte door een smalle deuropening, trok twee zware stalen rails omhoog (waarop vrachtwagens gebruikten om de stenen te verwijderen), sloot een zware metalen deur, sloot twee pijpkleppen met een grote diameter en bracht de 300 meter terug naar de schacht!
Het was inmiddels duidelijk dat er maar één man voor deze klus was: Alexander Lambert, 5 meter lang maar enorm sterk.
Dat moest hij zijn; zijn normale duikkleding bestond uit duikschoenen van 9 kg, een borstplaat van 18 kg en een helm van 27 kg, evenals de zware luchtslang. Twee andere duikers, één op de bodem van de schacht en de andere 150 meter erlangs, zouden aanwezig zijn om te helpen de luchtslang naar voren te trekken.
Lambert, slechts uitgerust met een korte ijzeren staaf, klauterde over stapels puin, gereedschap en langs omgevallen vrachtwagens die het jaar daarvoor in paniek waren achtergelaten door de arbeiders.
Maar ongeveer 30 meter van zijn doel werd de wrijving van de luchtslang terwijl deze tegen de rots en rond de houten steunen zweefde zo sterk dat hij de weerstand niet kon overwinnen. Uiteindelijk werd hij gedwongen zijn nederlaag toe te geven.
Toen hij terugkwam, begon zijn slang zich in kronkels te vormen, waardoor de daksteunen en al het andere dat op hun weg stond vervuild raakten.
Geduldig maakte hij het los en volgde langzaam zijn eenzame route. Hij keerde terug naar de veiligheid, bitter teleurgesteld dat hij had gefaald.
Hoofdaannemer Thomas Walker, nu wanhopig, had gehoord van een experimenteel duikapparaat van een Wiltshireman, Henry Fleuss.
Het was volledig op zichzelf staand; in plaats van een luchtslang had de duiker een voorraad gecomprimeerde zuurstof in een kleine rugzak bij zich om zijn helm indien nodig te bevoorraden.
Fleuss arriveerde de volgende dag. Zijn apparaat bestond uit een nauwsluitend waterdicht gezichtsmasker, door twee rubberen buizen verbonden met een flexibele ademhaling zak of contralong gedragen op de rug van de duiker.
De zak, die was verbonden met de zuurstofcilinder, bevatte een chemische stof die de kooldioxide zou absorberen.
Wanneer de zuurstof in de zak stond op het punt van gebruik en werd handmatig bijgevuld vanuit de cilinder.
In het diepe
Een zware koperen helm bedekte het hoofd, maar daaronder had Fleuss een eenvoudig maar effectief systeem bedacht om het gas te recyclen.
Binnen het strakke maskeren, gas was inhaled via the nose and exhaled via the mouth back into the zak.
Het ingenieuze systeem gaf een duur van ongeveer drie uur.
Fleuss had echter heel weinig duikervaring en bij geen van zijn experimentele testduiken was hij ooit dieper dan 6 meter geweest.
Op 5 november 1880 de eerste rebreather werd op de proef gesteld in de meest onheilspellende omgeving die je je maar kunt voorstellen.
Lambert zag Fleuss tijdens het eerste deel van zijn reis, maar eenmaal in de tunnel die naar de Grote Bron leidde, stond hij er alleen voor.
Zonder licht en rechtopstaand was het onmogelijk om enig richtingsgevoel te ontwikkelen. Aan weerszijden van de tunnel was een afwateringssloot aangelegd, waardoor het moeilijk was de lijn van de muur te volgen.
Het makkelijkst weg vooruit was om op handen en knieën tussen de rails te kruipen.
Fleuss zonk weg in diepe modder en klauterde over puin. Het was begrijpelijk dat hij al snel begon te wankelen. Hij verloor uiteindelijk zijn zenuwen en verklaarde bij het verlaten dat hij geen nieuwe poging zou ondernemen voor 10,000.
Thomas Walker vroeg Fleuss om zijn apparaat aan Lambert te lenen, met het argument dat succes de uitvinder de best mogelijke publiciteit zou opleveren.
Lambert had blijkbaar ook wat overredingskracht nodig, maar na beproevingen besefte hij al snel dat het apparaat potentieel had.
Het is vermeldenswaard dat er in 1880 weinig bekend was over de effecten van het inademen van zuivere zuurstof; het zou enkele jaren duren voordat het toxische potentieel ervan werd geïdentificeerd.
Op de middag van 8 november begon Lambert zijn reis naar de zwarte tunnel. Die wachten bracht een spannende 90 minuten door voordat hij terugkeerde.
In die tijd liep en klauterde hij naar de deur, tilde een van de stalen rails op en draaide indien nodig aan een van de kleppen.
Maar misschien wel een beetje zenuwachtig over de nieuwe uitrusting die hij gebruikte, en omdat hij niet wist hoe lang hij onder water had doorgebracht, was de klus nog steeds niet voltooid.
Het apparaat had duidelijk goed gefunctioneerd en Lambert wilde de klus graag klaren. Fleuss keerde terug naar Londen voor meer zuurstof- en koolstofdioxide-absorberend materiaal, en het duurde twee dagen voordat hij weer vertrok.
In een duik van 80 minuten volgde Lambert zijn route naar de deur, verwijderde de tweede rail, sloot de deur en draaide de tweede klep zoals aangegeven. Hij keerde triomfantelijk terug.
De volgende dag laat hadden de pompen hun werk gedaan en was het grootste deel van de werkzaamheden weer toegankelijk.
De Grote Lente werd uiteindelijk begin januari 1881 afgesloten, tijdelijk gecontroleerd maar nog niet verslagen.
Gelegen achter metselwerk en andere bevestigingen was de waterdruk op de omringende rotslagen aanzienlijk. De werkingen overstroomden opnieuw, in oktober 1883.
Lambert werd nogmaals opgeroepen. Deze keer slaagde hij er niet in de deur te sluiten met Fleuss-apparatuur aan, maar wist hij de dag te redden met Standaarduitrusting.
Nieuw begin
Deze tweede overstroming was een voldoende waarschuwing voor alle betrokkenen. Het had weinig zin om de Grote Bron achter zoveel meters metselwerk op te sluiten of op te sluiten, omdat het water uiteindelijk onvermijdelijk een zwak punt zou vinden.
De uiteindelijke oplossing was om een speciale schacht af te zinken, de veer vrij naar dit opvangpunt te laten stromen en voldoende apparatuur te installeren om het water naar de oppervlakte te pompen.
Het machinehuis bevatte uiteindelijk zes Cornish beam-motoren die werkten tot 1961, toen ze werden vervangen door elektrische pompen.
De onverwachte ontmoeting met een zoetwaterreservoir onder het land kostte het bedrijf veel geld en de eerste trein reed pas in september 1885 door de tunnel.
De kwaliteit van het water dat uit de Grote Bron komt, behoort tot de beste van welke ondergrondse bron dan ook, zozeer zelfs dat er naast de pompinstallatie een papierfabriek is gevestigd.
Tegenwoordig wordt er dagelijks zo'n 72 miljoen liter opgepompt, voldoende om niet alleen de fabriek te voorzien van water, maar ook een brouwerij, de lokale gemeenschap en de grote staalfabriek in Llanwern. Waar het water vandaan komt is nog onbekend.
Martyn Farrs nieuwe boek, De geschiedenis en ontwikkeling van grotduiken, uitgegeven door Baton Wicks, verschijnt in november 2018.
