Voorbij de gele trein

KORT DAARNA De Tweede Wereldoorlog Kowary, een charmant stadje in het westen van Polen dat ontsnapt was aan de verwoesting door Duitse bommen, werd het doelwit van een golf van nieuwkomers uit andere delen van het land. Sommigen slaagden erin goedbetaalde banen te vinden in de snelgroeiende mijnbouw.

Het staatsbedrijf Kowarskie Kopalnie werd op nieuwjaarsdag 1948 geopend en Stanislaw Jasinski was een van de eersten die de mijnschacht nabij het dorp Podgorze betrad. Net als zijn collega-mijnwerkers was hij een arbeider zonder mijnbouwkwalificaties, en zijn werktuigen waren een houweel en een schop.

Jasinski werd niet geïnformeerd over het erts dat hij aan het graven was, maar de aanwezigheid van Russische wetenschappers en militaire bewakers gaf aan dat wat er in de Podgorze-mijn gebeurde van groot belang was.

Hij moest een document ondertekenen waarin hij zich verplichtte tot geheimhouding over alles wat daar gebeurde. Andere mijnwerkers die onbezonnen genoeg waren om te roddelen terwijl ze met vrienden wodka dronken, zouden op mysterieuze wijze verdwijnen.

Deze verdwijningen waren niet het enige fenomeen waar Jasinski zich zorgen over moest maken. Zijn collega Stanisław Moszkowski werkte vijf jaar in de mijn, waarvan de laatste twee het erts sorteerde.

Geëxtraheerde stenen werden blootgesteld aan een Russische Pietiorka-stralingsdosismeter.

Als de naald merkbaar bewoog, ging de steen op de rechterstapel; als het stil bleef, werd het naar links gegooid. Na wekenlang sorteren lieten stukjes van Moszkowski’s huid als papier van zijn handen los.

Anatol Moszkowski (geen familie) begon op 18-jarige leeftijd in de radiometrie in de mijn te werken en leerde een Russische ingenieur kennen, Winogradow genaamd, die hem shockeerde met zijn vriendelijke advies: als je wilt leven, zei hij, ga dan niet naar plaatsen waar waar de naald van de Pietiorka veel oscilleert.

De Russische experts droegen altijd beschermende pakken en gas-maskers, terwijl de mijnwerkers zonder enige bescherming werkten.

Acht jaar later daalde de kwaliteit van het erts dat uit Podgorze werd gewonnen, maar het was in ieder geval niet langer zo’n strategisch cruciale grondstof.

De Russen vertrokken, en pas toen leerden Jasinski en de andere mijnwerkers de waarheid kennen (hoewel ze dat waarschijnlijk wel vermoedden) over de substantie die ze al jaren hadden uitgegraven en met hun blote handen hadden verplaatst.

Het was het radioactieve, uraniumrijke mineraal uraniniet, en het gas dat ze hadden ingeademd was radon.

In 1963 kwamen de mijnbouwactiviteiten plotseling ten einde. Degenen die nog werkten, werden met pensioen gestuurd. Alles gebeurde in het geheim.

Een paar jaar later ontwikkelde Jasinski een ernstige longziekte. Veel andere mijnwerkers leden ook op de lange termijn onder de gevolgen van blootstelling aan straling: orgaanschade, verstoring van de bloedplaatjes, leukemie, kanker.

DE REUZEBERGEN (Riesengebirge) zijn een rijk stukje natuur. Hun dichte naaldbossen, doorsneden door heldere beken, watervallen en bergwandelingen, trekken toeristen aan in de warmere maanden, terwijl verschillende skigebieden populair worden in de winter.

Kowary heeft ook een onverwachte bezoekersattractie in de vorm van de Podgorze-mijn. Halverwege de jaren zeventig werd in een van de tunnels een ‘inhalatorium’ ingericht, omdat werd beweerd dat langdurige blootstelling

naar een radonrijke omgeving hielp bij de behandeling van ernstige huid-, long- en nierziekten. De theorie klinkt paradoxaal in de context van de bestraalde mijnwerkers.

De maartzon bereikt ons niet volledig aan de noordkant van het Reuzengebergte Nationaal Park. Podgorze ligt in de uitlopers van de Snezska, de hoogste berg van Polen, en is nog steeds bedekt met sneeuw. Daarom kan de asfaltweg van het dorp naar de ingang van de mijn niet worden gebruikt door wegvoertuigen.

Gelukkig heeft mijnmanager Patryk Guzik quads met aanhangwagens gestuurd om ons en onze uitrusting naar het kleine houten huis bij de ingang te vervoeren.

Voordat de duisternis de opgewonden duikers overspoelt, moeten de registratie en het gebruikelijke papierwerk worden afgerond.

De kou dringt diep door in de botten terwijl we midden in het sombere bos staan, en alleen de gele trein die voor de ingang staat, geeft een vleugje kleur. Zeventig jaar geleden werd het gebruikt om de eerste 21 mijnwerkers aan het werk te krijgen.

Omdat ze niets wisten van uraniniet en radon en hun effecten, lijkt het erop dat ze gewoon enthousiast waren over het hebben van een baan.

De trein bracht hen door een tunnel van 400 meter naar een centrale schacht, vanwaar ze naar verschillende mijnniveaus gingen.

Ons duikteam volgt nu dezelfde route, maar dan met onze uitrusting op quads. De eerste stop is een display. Glazen, borden en andere voorwerpen gemaakt van met uraniumoxide gedoteerd glas schijnen geelgroen bij blootstelling aan ultraviolet licht.

Bij een andere halte is er een tentoonstelling van antistralings- en beschermende kleding voor het werken in een radioactieve omgeving. Het duistere verhaal van deze Poolse arbeiders leeft nu in onze gedachten.

De atmosfeer hier is dicht en er hangt een vraag in de lucht: is het hier niet nog steeds radioactief?

Ja, dat is zo, maar niet langer in een tempo dat schadelijk zou kunnen zijn voor de gezondheid, zo verzekeren wij.

Het eindstation is de verticale schacht, de slagader van de mijn die de twaalf tunnelniveaus met elkaar verbindt. Er stroomt voortdurend water de mijn in door scheuren in de rots, en stroomt er weer uit om een ​​kleine kreek in de hoofdtunnel te vormen.

Toen de mijn gesloten was en de pompen stopten met het afvoeren van grondwater, kwamen de schacht en de lagere niveaus onder water te staan, en daarom zijn we hier.